اندر حکایت حیوانات غیرناطق
یکی از پدیدههای دنیای امروز که تا چند دهه پیش اصلاً و ابداً مطرح نبوده و رواج نداشته، گرایش شدید انسانهای امروزی به زندگی مسالمتآمیز با حیوانات مختلف است. در واقعی نوعی همخانواده شدن حیوانات ناطق با غیرناطق!؟
البته در گذشته حیوانات گوناگون در همه منازل وجود داشتند اما هر یک به کاری میآمدند و نیازی از خانواده را برطرف میکردند. اما امروزه حیوانات خانگی، اعم از سگ و گربه و سنجاب و راکُن و حتی مار و کروکودیل و ببر و شیر و...، خودشان اصل نیازند و هزینهای هنگفت به گردن صاحب خود گذاشته و تنها نیازی که از او برطرف میکنند پر کردن جای خالی همسر و خواهر و برادر و اعضای اصلی خانواده است.
ممکن است بگویید به هر حال این هم نوعی بهرهبرداری مفید است؛ اما اشتباه میکنید. چون جایگزین شدن این قبیل حیوانات به جای اعضاء خانواده در کشورهای غربی که روابط انسانها در درون خانواده به شدت متزلزل شده و عاطفه و محبت در بالاترین حد از دست رفته، قدری منطقی و قابل قبول است. درد اینجاست که ببینید همسایه بغلیتان که خانواده شاد و با محبت و گرمی دارند یک توله سگ پشمالو آوردهاند داخل خانه و صبح تا شب با «پاپی جون» ور میروند تا قدری کلاس اجتماعیشان ارتقاء پیدا کند و خیر سرشان شبیه خانواده دکتر اِرنست بشوند!؟
دختر کوچک شما هم با دیدن انواع و اقسام فیلم و کارتون و سریال غربی از ته دل آرزوی داشتن یک گربه ملوس در اتاق خوابش را میکند و حاضر است حتی با شما به پارک و سینما و گردش نیاید اما آرزوی داشتن گربهاش برآورده شود.
نمیدانم از کجا دارم میخورم؟!
همه این دردها و معضلات و انحرافات فرهنگی و اجتماعی به یک طرف مصیبت آن است که برخی خانوادههای متدین و مذهبی هم درگیر این مسائل میشوند و خود و زندگیشان را آلودة این امور میکنند در حالی که بابت همین اشتباهات، انواع و اقسام مشکلات و گرفتاریها هم بر سرشان میآید و خودشان هم نمیدانند مشکل کجاست و به قول معروف «از کجا دارند میخورند».
به عنوان مثال در چندین روایت نقل شده که «فرشتگان به خانهای که در آن سگ نگهداری میشود وارد نمیشوند»1
مسلماً فرشتگان نماد رحمت خداوند هستند و وارد نشدن آنها به یک خانه کنایه از دور بودن آن خانه رحمت خداوند است.
همچنین امام صادق (ع) میفرماید: «در خانهای که در آن سگ وجود دارد نماز خوانده نمیشود [نشود] مگر آنکه سگ شکار (برای کارهای مفید و عقلایی) باشد و درب (محل نماز) هم بر رویش بسته شده باشد.»
تکلیف حیوانات خانگی
اما در خصوص نگاه فقهی به حیوانات خانگی توجه به چند نکته لازم است:
1- باید بین حیوانات حلال گوشت که منفعت مستقیم خوراکی دارند با سایر حیوانات تفاوت قائل شد، زیرا حیواناتی مانند مرغ و گوسفند و گاو که انسان به طور مستقیم از شیر و تخم و گوشت آنها استفاده میکند در صورتی که نگهداری آنها موجب اذیت و آزار دیگران نباشد نه تنها منعی ندارد بلکه کار خوبی است که در برخی از روایات به آن سفارش هم شده است.
2- در بین دیگر حیوانات هم باید وضعیت حیواناتی که نجسالعین هستند یا به نوعی میتوانند موجب نجاست انسان و یا بطلان نماز او بشوند را از دیگر حیوانات هم جدا کرد.
3- باید وضعیت حیواناتی که فایده و منفعت صحیح و عقلایی برای ما دارند مانند سگ نگهبان گله یا اسب و قاطر با دیگر حیوانات که چنین خاصیتی ندارند هم از هم جدا شود و هر کدام به طور جداگانه مورد بررسی قرار بگیرد:
زیستشناسی اسلامی
از نگاه فقهی حیوانات به چند دسته تقسیم میشود که بد نیست چند مورد آنها را ذکر کنیم:
* دسته اول حیوانات نجسالعین و طاهر هستند یعنی به غیر از سگ و خوک همه حیوانات دیگر پاک به حساب میآیند و به خودی خود نجس نیستند.
* دسته دوم حیواناتی هستند که در فقه به آنها «صاحب نفس سائله» گفته میشود. یعنی همان حیواناتی که دارای خون جهنده هستند. به عبارت دیگر تقریباً به غیر از همه حشرات و خزندگان و ماهیها که حیوانات خون سرد و بدون «نفس سائله» به حساب میآیند، باقی حیوانات خونگرم و صاحب نفس هستند. تفاوت اصلی این دو گره هم در نجس بودن یا نبودن اجزاء بدنشان پس از مرگ و همچنین طهارت یا نجاست فضولات آنها آشکار میشود.
* و دسته سوم هم حیواناتی هستند که قابلیت ذبح شرعی یا به اصطلاح «تذکیه» را دارند و در مقابل حیواناتی که امکان ذبح شرعی ندارند.
هر کدام از این دستهها و گروهها مباحث گسترده و مفصلی در فقه ما دارد که در حوزههای علمیه گاهی سالها در مورد جزئیات احکام آنها بحث و بررسی میشود. اما در این فرصت مختصر ما به چند مورد مهم و قابل توجه در مورد این حیوانات که مربوط به نگهداری آنها میشود اشاره میکنیم:
یکی از مهمترین مسائل در خصوص حیوانات بحث مالیت و ارزش مالی آنها از نظر شرع است. در حقیقت معامله در صورتی صحیح خواهد بود که جنس مورد معامله از نظر شرع دارای ارزش و قیمت باشد. بر همین اساس مسأله خرید و فروش حیوانات که مقدمه نگهداری از آنهاست یکی از اصلیترین مشکلات در این رابطه است.
در این زمینه تکلیف حیواناتی که منفعت مستقیم و مشخصی دارند مانند حیوانات حلال گوشت روشن است، همچنین حیوانات تزئینی که نگهداری از آنها امری متعارف و معقول محسوب میشود مانند ماهیهای تزئینی یا پرندههای زیبا و امثال آن هم اشکال ندارد چون به خاطر همین منفعت، این حیوانات ارزش مالی پیدا میکنند و خرید و فروششان صحیح است. ولی مشکل اصلی درخصوص حیوانات نجسالعین است. زیرا چیزهای نجس در حالت عادی منفعتی نداشته و ارزش مالی هم ندارند. در نتیجه خرید و فروش آنها هم جایز نیست.
به عبارت دیگر مشکل اصلی در خرید و فروش حیوانات به دو مورد سگ و خوک برمیگردد که تنها حیوانات نجسالعین هستند.
در خصوص خوک شک و شبههای وجود ندارد اما در مورد سگ یک استثناء وجود دارد.
در واقع اگر این سگ دارای منفعت عقلایی و مورد قبول شرع مانند استفاده برای صید حیوانات یا نگهبانی از گله و باغ و منزل بود ارزش مالی هم داشته، خرید و فروش آن صحیح است والّا اگر برای کارهایی نظیر نگهداری تزئینی در خانه و مانند آن باشد خرید و فروش این سگها باطل است و سگهای تزئینی که قیمتشان بین 300 هزار تا چند میلیون تومان است در واقع هیچ ارزش مالی از نظر شرع ندارند و استفاده از پولی که در برابر آنها گرفته شده صحیح نیست و حتی در روایات تعابیر بسیار تند و شدیدی در ناپاکی این پول به کار برده شده است.
از دَمْ تا دُمْ نجس
تصور بسیاری از افراد آن است که نجاست حیواناتی نظیر سگ و خوک مربوط به ناپاکی و آلودگی ظاهری آنهاست و اگر سگشان از نژاد اصیل باشد و لباسهای مخملی تر و تمیز بپوشد و یک روز در میان حمام کند دیگر نجس نیست.
ما با این گروه از افراد که از مسائل شرعی خبر ندارند کاری نداریم، چون مخاطب ما نیستند.
اما برخی از افراد مذهبی هم در مورد نجاست سگ تصور درستی ندارند و گمان میکنند میتوان سگ را در خانه نگه داشت و مراقب بود که مشکلی پیش نیاید.
باید خدمت این دوستان عرض کنیم که فارغ از همه ابعاد بهداشتی، در خصوص ارتباط نزدیک با حیوانی مانند سگ، اصل نجسالعین بودن این حیوان چیزی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت. زیرا همه اجزاء بدن سگ حتی موی آن هم نجس است و به هیچ وجه امکان پاک شدن آن وجود ندارد و در نتیجه کافی است یک تار موی سگ در بین لباسهای اهل خانه وارد ماشین لباسشویی شود. به محض پایان آبکشی همه لباسها بخاطر اتصال با عین نجس، نجس میشوند.
بعلاوه نجاست بزاغ سگ و شستشوی ظرفی که سگ آن را لیسیده یا در آن غذا خورده خودش مشکل جداگانهای است که حتی با دهها بار شستن حلّ نمیشود و حتماً باید ابتدا خاکمالی بشود.
خلاصه تصور اینکه میتوان بین نگهداری سگ در آپارتمان و رعایت مسائل شرعی طهارت و نجاست بهگونهای جمع کرد، خیال خامی بیش نیست.
حتی تام و جری؟!
اما بعضیها که قدری مسألهدانتر هستند میگویند اگر سگ مشکل دارد نگهداری گربه و مانند آن که مشکلی ایجاد نمیکند و میتوان لااقل رفیق خانه و گرمابه و رختخواب این موجودات ملوس بود؟!
در جواب این عده باید بگوییم که انتخاب همدم و همنشین شما به اختیار خودتان است و فوائد و مضرّات آن هم به تشخیص خودتان. اما از نگاه شرعی این دسته از حیوانات هم لااقل دو مشکل اساسی دارند؛ اول نجاست فضله آنهاست. یعنی مدفوع حیوانات حرام گوشت عین نجس محسوب میشود و میتواند برای انسان دردسرساز باشد.
حتماً داستان عروسیهایی را که بخاطر یک فضله موش در دیگ برنج به هم خورده را شنیدهاید؟!
اما اگر گربه ملوس شما یا «رامکال» جیغجیغوی شما خانهتان از ادب و نزاکت بالایی برخوردار است و در مرآی و منظر کارهای بد نمیکند و برای خودش W.C مخصوص دارد، یک مشکل دیگر شرعی ممکن است به دنبال داشته باشد و آن اینکه طبق نظر فقها اگر لباس انسان یا حتی جزء بسیار کوچکی از پوشش بدن انسان از اجزاء حیوانات حرام گوشت باشد نماز باطل است و در رسالهها هم تأکید شده که اگر یک موی گربه به لباس انسان چسبیده باشد نمیتوان با آن وضع نماز خواند و نماز باطل است.
حال که در خصوص همجنسهای محترممان زیاد صحبت کردیم، دو مسأله مرتبط با آنها را هم که بیارتباط با بحث تجملگرایی نیست در انتها ذکر میکنیم. همان طور که قبلاً گفتیم تفاوت اصلی حیوانات دارای خون جهنده با حیوانات خون سرد در آن است که تنها جسد حیوانات خون گرم پس از مردن مردار و نجس است و اجزاء بدن حیوانات خون سرد پاک است.
در نتیجه وسائل تزئینی و لوکس مانند کیف و کفش و کمربندهایی که از پوست مار تهیه شده است نجس نیستند و استفاده از آنها مشکل شرعی ندارد و اگر خانم محترمی بعد از یک مهمانی خانوادگی و دیدن لوازم و وسائل دیگر خانمهای فامیل احساس احتیاج مبرم به یک عدد کیف با روکش پوست مار کرده میتواند در برابر مقاومت مذبوحانه شوهرش در شل کردن سرکیسه بگوید «تازه از نظر شرعی هم این کیفها پاک پاک پاکن»؟!
البته ناگفته نماند در خصوص پوست کروکودیل که امروزه حتی موبایلهایی هم با پوست این حیوان بیچاره ساخته شده، بین فقها اختلاف نظر وجود دارد و فقهایی همچون مقام معظم رهبری میفرمایند اگر این حیوان ذبح شرعی شده باشد پوست آنها پاک است. اما در خصوص پوست سایر حیوانات خونگرم، مانند شیر و پلنگ و... حتی خرگوش و سمور و... که از پوست آنها در صنعت پوشاک به نوعی استفاده میشود تنها راهکار پاک بودن وسائلی که از این پوستها تهیه میشود آن است که این حیوانات به صورت شرعی ذبح شده باشند. والّا پوست آنها حکم مردار را داشته نجس است.
تنها مشکل کوچکی که در این رابطه وجود دارد آن است که بعید میدانیم سلّاخ جیگرداری پیدا شود که بخواهد یک شیر را رو به قبله بخواباند و گردنش را گوش تا گوش ببرد.
1. وسائل الشیعه، ج5، ص175.
2. همان.